Lazuri Desûani (Lazca Destanlar)
siteadi.com - laz müziği ve türleri
Enstrümanların bulunmadığı ortamlarda tek yada koro şeklinde icra edildiği gibi, kemençe, tulum ve kaval eşliğinde de söylenir. Onbir heceli uzun dörtlükler halinde icra edilir. Konuları daha çok aşk, ölüm, doğa, gurbet, askerlik ve mahpusluktur. Kişilerin yada olayların üstüne söylenen ve de o isimlerle anılan destanlar da vardır. Bazen ezgiler sabit kalmakla birlikte, sözler, söyleyenin hikâyesine bağlı olarak değişir ve buna göre isimlendirilir. Destanlar Laz müziğinde öylesine yaygındır ki; ''Destan'' kavramının ''Şarkı'' ile eş anlamda kullanıldığı görülür. Küçük nüanslar dışında destanlar, aynı müzikal formda icra edilir. Genel destan formu aynı olmakla birlikte, her köy vede her kişi kendine özgü bir destan söyleme stiline sahiptir. Buda ''Her Lazın kendine has bir destan söyleme biçimi vardır'' sözünü haklı çıkarmaktadır.




Oüobalu / Meüa-Moüa (Atışmalı Şarkılar)

Daha çok toplu olarak gerçekleştirilen eğlencelerde, iki grup halinde, dans eşliğinde yada sadece vokallerle söylenir. Müzik ''oüobalu-atışma'' tarzına özgü geleneksel ezgilerden oluşur. Sözler ise çoğu zaman eğlence ortamına göre değişen doğaçlamalardır. Her iki grupta, doğaçlama söz söyleme yeteneğine sahip bir lider bulunur. Bu kişi şarkının akışına göre anlamlı, karşı tarafa cevap niteliğinde sürükleyici kafiyeli sözler düzer ve arkadaşlarına söyler. Ve birlikte şarkı söylenir. Grup liderine zaman zaman arkadaşlarıda destek olur, bazen performansa göre lider değişebilir. Oüobalu-atışma, erkek grubu ile kadın grubu arasında yapıldığı gibi, erkek grupları yada kadın grupları yada tek tek kişiler arasında olabilmektedir. Saatlerce süren bu eğlencenin sözleri zaman içerisinde müstehçenlik içerebilir, hatta sataşmalara kadar varabilir.





Oşvacu üaide (Mola şarkıları)

Bu türe giren şarkılar, daha çok tarlada çalışan kadınlar tarafından, dinlenme zamanlarında enstrümansız, grup şeklinde söylenir. Ezgi geleneksel olmasına karşın, sözler değişkenlik gösterebilir. Sözlerin değişebilir olması butür şarkıların konularının kişi, zaman ve o anki duruma bağlı değişmesinden kaynaklanır. Buda aynı zamanda şarkıyı söyleyenin duygularını yansıtması ve iç dünyasını ortaya koyabilmesi bakımından önemlidir. Çoğu zaman konu olan şarkıya duygu yoğunluğunu katıp başkaları tarafından benimsenmesini sağlayan kişi, şarkıyada adını vermiş olur.




Bgara (Ağlama)

Ölmüş bir insanın ardından yakılan bir çeşit ağıtdır. Butür ağıtlar daha çok kadınlar tarafından yakılır. Ölü evine, ölü yakınlarının acılarını paylaşmak için gruplar halinde ağlamaya gidilir. Grubun içinden doğaçlama yeteneğine sahip, etkileyici sesi olan biri ölüye ''bgara'' söyler, diğerleride ağlayarak eşlik ederler. Konusu ise, ölen kişinin sağlığında yapmak isteyipte yapamadığı şeyler ve ardından bıraktığı izleridir. (Bu olay çocukların oyunlarına bile konu olabiliyor. Kız çocuğunun kucağına bezden bebek alıp ona ağıtlar yakması ve diğer çocuklarında ona eşlik etmesi gibi...). ''Bgara''ya Lazona'nın bazı yerlerinde ''Nena Meçamu'' yani ''Ses verme''de denir.''Bgara''da söylenen ezgilerin, anonim şarkılar üzerine etkisi olduğuda gözlenir.





Nani (Ninni)

Kulaktan kulağa aktarılan bu ezgiler çocukların müzik kulağının temelini oluşturmaktadır. Laz Müziğinde bazı anonim şarkılarda ninnilerin etkisi ciddi bir şekilde hissedilir.




Helessa Yalessa, Heyamo-Heymoli (İş şarkıları)

Helessa Yalessa, erkekler tarafından toplu olarak yapılması gereken ağır işlerde, gücü bir yerde toplamak ve ortak bir ritm yakalamak için söylenen ezgili sözlerdir. Laz Müziğinde butür, eğlence şarkılarınıda etkilemiştir. Heyamo-Heymoli ise, eğlence ve iş şarkılarında ortak heyecan ve ritm sağlamak için söylenen şarkılardır.





Xoroni (Horon)
Tulum ve Kemençe eşliğinde, halka şeklinde oynanan, bir kişi tarafından yönetilen şarkılı halk dansıdır. Daha çok eğlence amaçlı geniş katılımlı toplantılarda oynanır. Horonlar uzun süreli oynandığından, horon aralarında yorgunluk atmak için, ''Fora'' denen bölümler bulunur. Bu bölümde; dansın figürleri sadeleşir, ritm düşer ve şarkı söylenebilecek duruma gelir. Şarkılar; iki grup halinde söylenir, her grubun bir lideri olur. Grup lideri, şarkının akışına göre el değiştirebilir. Şarkı sözlerini, karşı grubun söylediği sözlere cevaben, yanındaki arkadaşlarının duyabileceği şekilde söyler ve birlikte söylemeye devam ederler. Horon aralarında çalınan şarkı anonimdir, sözler ise grup liderinin doğaçlama kafiyeli sözleridir. Ezginin sözlerle birlikte iki yada daha çok tekrar edilmesi, karşı tarafa düşünme zamanı kazandırması bakımından önemlidir. Ritm olarak tulumu çalan kişinin tahta duvara(tabana) ayak topuğuyla vurması, yada topluluk içinde birinin çubukla tahta zemin, kazan, kovan gibi sert cisimlerden ses çıkartmasıyla horon ve horonculara yardımcı olur. Horon genelde toplu halde oynanır. Horonun disiplini hatırı sayılan, saygın bir kişi tarafından sağlanır. Ve horonun disiplinini bozan kişiye işaret ederek horondan ayrılmasını ister. Bu bazen darılmalara yol açabilir. Çünkü horon ciddi bir iştir. Laz insanının Horona olan tutkusunu ve horonun arkaik biçimini en iyi şekilde anlatabilmek için halk arasında yaygın olan ''Çalıya tutunup horon oynuyor'' (Tambis moülimeri ixoronams!)'' şeklindeki ifadeyi burada belirtmek gerekir.


Melodi Versiyonları

Yakın zamana kadar notaya dökülmemiş olan bütün halk müziklerinde olduğu gibi, Laz şarkılarının ''Standart Formu'' yada ''Doğru Formu'' yoktur. Hem sözü, hem melodisi(bestesi, ezgisi), bölgeye göre de kişiye göre de değişebilir. Hatta aynı kişi aynı şarkıyı iki, üç, dört versiyon ile söyleyebilir.

Bir Örnek: Elimizde bulunan bantlarına göre, rahmetli Yaşar Turna, kendi yazdığı bilinen ''Atmacaş ora''(Arhavi) şarkısını söylerken her kıtaya tam aynı melodiyi vermez, la-fa yerine la-sol-fa, la-la-do-la yerine re-la-do-la gibi çeşitleme yaparak kıtalarını söylüyor, sonuçta hiçbir zaman aynı melodiyi iki kez söylememiştir. Ayrıca dilbilim bakımından ilginç birşey gözlemlenmektedir. Lazların çoğu, öğrendiği her Laz şarkısını kendi şivesine ''tercüme'' edip söyler.

Örnek:
Arhavi'li biri ''Va mporom-na, dotkvi''
Arhavi'li başka biri ''Var mporom-na, mi3vi''
Hopalı biri ''Var mqorop-na, mi3vi''
Pazarlı biri ''Var mgorum-na, mi3vi''
Şiir Melodi bağdaşımı

Laz geleneklerinde bir şiir, birkaç değişik melodi ile söylenebilir. Bunun yanısıra çok sayıda şiirin aynı melodi ile söylendiğide gözlenmektedir.

Örnek:
1- Bir şiir - birkaç melodi.
''Mzoğas dumani yulun'' (Hopa) şarkısı, üç çeşit melodi ile söylenir.

2- Birkaç şiir - Bir melodi.
''Amseri didi seri'' (Arhavi) şarkısı ile ''Muperi boyi giğun'' (A) (Arhavi) şarkısının melodisi tam aynıdır.

Melodi Grupları
Bazı şarkıların melodileri, tam aynı olmasalar da büyük benzerlikler göstermektedir. Ritm değişikliği yada iki üç nota farkı olmasına rağmen yapısı aynı olduğu tespit edilmektedir.

A grup:

''Ağustozi mulun atmacaş ora'' (A) (Arhavi),
''Ağustozi mulun atmacaş ora'' (B) (Arhavi),
''Ağustozi mulun atmacaş ora'' (C) (Arhavi),
''Ağustozi mulun atmacaş ora'' (D) (Arhavi),
''Ağustozi mulun atmacaş ora'' (E) (Hopa),
''Seri tuta vartu'' (Arhavi),
''Ar destani pçari haşo bgaraten'' (Arhavi),
''Ar destani pçaup gverdi mgaraten'' (Hopa),
''Jur bozoşi vortit nana da baba'' (Hopa),
''E verane Malivorişi daği'' (Çamlıhemşin)
B grup:

''Ar mendili yepçopi Bombala mexuneyi'' (Hopa),
''Ar mendili yepçopi Puloni ren puloni'' (Hopa),
''Mzoğas dumani yulun'' (A) (Hopa),
''Kuçuri vu3vi laçiş'' (Hopa),
''Karmateşa gebulur Xe valeri valeri'' (Ardeşen),
''Yeşili kamiyoni Moxti mendemiyoni'' (Ardeşen),
''Atinaşi minare'' (Pazar)
C grup:

''Kemençesi jındole Mpuli ebosterare'' (Arhavi),
''Mzoğas dumani yulun'' (C) (Hopa),
''Ulun mulun karavi'' (Hopa),
''Xolo-ti kogoladu Rakanepe dumani'' (Ardeşen)
D grup:

''Dağişe eşkulur cenneti purki'' (Pazar),
''Dağişe eşkulur pavri kosare'' (Pazar),
''Dağişe goşkuman cenneti purki'' (Pazar),
''Destani ginçaram Kalai onay'' (Pazar),
''Mo3i pucepe do kogolupini'' (Pazar),
''Pucepe me3i do haşo nupini'' (Çamlıhemşin),
''Pucepe mo3i do haşo nupini'' (Ardeşen),
''Pucepe naşkvi do haşo nupini'' (Ardeşen),
''Avlaşe oğine m3xuli fidani'' (Ardeşen)
E grup:

''Dağiz dumani yulun'' (Hopa),
''Amseri didi seri'' (Arhavi),
''Muperi boyi giğun'' (A) (Arhavi),
''Anderi na naşkvare Axir'oxori-skani'' (Pazar),
''Melendo molulun culi do purki'' (Ardeşen)

Konu Başlıkları





Kıta Yapısı


Şarkı sözü olarak kullanılan Laz şiirlerinin büyük çoğunluğu, iki çeşit kıta yapısının birini göstermektedir. Aralarındaki tek fark, satırı oluşturan hecelerin sayısı. Bazılarının her satırıda yedi hece bulunurken diğerlerinin her satır, onbir hece ile teşkil edilmiştir. Her iki halde genellikle dört satır birlikte bir kıtayı oluşturur.

İstisna olarak sekiz heceli satırlar ile teşkil edilen kıtaya sahip şarkı sözü bulunuyor. ''Ruba ruba govuluti''(Pazar) şarkısı, bunun ilginç bir örneğidir. Satırı oluşturan hece sayısı tamamen ''serbest'' de olabilir. ''Nani, nani''(pazar) şarkısının sözlerine bakınız.

RİTM (1): Eşit olmayan birimle oluşan ölçüler
Laz-müziğinin özelliklerinin biri, 5/8 işareti ile belirtilen beşli ölçüdür. Lazlar, toplu halinde beşli ölçülü bir Laz şarkısını söylediklerinde, kimi elle kimi ayakla tempo tutarlar. Dikkat ederseniz kimsenin bir ölçüde beş kere elini ayağını basmadığını farkedersiniz. Peki bir ölçüde kaç kere basarlar? Ancak iki kere. Birinci basma, ölçünün birinci 8'lik notasına denk düşer. İkincisi ise ölçünün üçüncü 8'lik notasına denk düşer.

TAP-tap-TAP-tap-tap, TAP-tap-TAP-tap-tap, TAP-tap-TAP-tap-tap,
YE-şi-Lİ-ka-a Mİ-i-YO-ni-i MOX-ti-MEN-de-e Mİ-YO-ni-i MOX-ti-MEN-de-e Mİ-i-YON-ni-i ... ... ... ...

Müzikolojik terimle buna, ''eşit olmayan birimle oluşan ikili ölçü'' denilir. Birinci birimin uzunluğu, iki tane 8'lik kadar; ikinci birimin uzunluğu ise üç tane 8'lik kadar.

Eşit olmayan birimle oluşan üçlü, dörtlü ölçüler de vardır. Örnek: ''Hayde mendegiyona 3ulutinaortaşa'' (Pazar). Bu şarkının partisyonu, 3/8 ölçüsü ile 3/4 ölçüsünün almaşması olarak yazılıyor, ama yanlız dinleyiniz(bakınız): HAY-de-men -- DE-e-Gİ-yo-NA-a 3U-lu-ti -- NA-a-OR-ta-ŞA-a ... ... Uzun -- kısa-kısa-kısa, Uzun -- kısa-kısa-kısa ... ... Eşit olmayan birimle oluşan dörtlü ölçüyü duydunuz(gördünüz). Uzun-kısa-kısa veya kısa-kısa-uzun gibiritmler de mümkündür. ''Karşi ona cevulur'' (A)(Pazar) şarkısının ritmi ise Kısa-uzun-kısa-kısa-uzun diye başlıyor. Bu tip ritm, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Hırvatistan gibi Balkan ülkelerinin halk müziklerinde de yaygındır.

RİTM (2): Serbest ölçü almaşması
Pazar, Ardeşen ve Çamlıhemşin ilçelerinde yaygın olan ''destani'' lerin 2/4 ölçüsü ile 3/4 ölçüsünün serbest almaşması, aynı şekilde analiz olmaz.

Bu ''Destani/destani''lerde her kıtanın birinci satırını oluşturan onbir hecenin her biri, eşit uzunluk ile söylenir. Kalan satırların ik dokuz heceleri, yine eşit uzunluğu alır. Ancak ikinci, üçüncü ve dördüncü satırlarının son iki heceleri, büyük uzunlukta söylenir. (Destani ginçaram Kalai onay'' (Pazar) şarkısının üçüncü satırı, bu durumun bir istisnasıdır.) Onbir sayısı zaten ne iki ile ne üç ile bölünebilir. Bu durumda ölçüler şiirin vurgularına göre ya ikili yada üçlü olarak oluşup serbest almaşmasını gösterirler.

Mİ Gamı
Laz müziğinin özelliğinin biri, mi gamının sık sık kullanılmasıdır. Mi gamı, ne majör ne minördür. Gamın birinci ile ikinci notaları arasındaki aralık, yarım tondur (mi-fa gibi). Bu derlemede de çok sayıda mi gamlı melodi bulunuyor.

Örnek:

''Amseri didi seri'' (Arhavi)
''Anderi na naşkvare Axir'oxori-skani'' (Pazar)
''Ar çiçeğiz ar butkuci noxedun'' (Fındıklı)
''Ar mendili yepçopi Puloni ren puloni'' (Hopa) ve saire ....
Özel bir gam
''A katu kamiyonun (Çamlıhemşin) şarkısının gamı, fa-sol-la b la-da (veya, bir buçuk ton aşağıya geçirsek, re-mi-fa-fa#-la) notalarını kullanmaktadır. Bu, kromatizme benzer ilginç bir gam ... ... Ses kayma gibi ''kaza'' olduğunu varsaymak hiç mümkün değil, çünkü birkaç kişi birlikte tam aynı notaları istediğiniz kadar tekrarlayabilirler. Ve bu kişiler başka binbir çeşit Lazca ve Türkçe şarkılarınıda gayet güzel söylüyorlar. Bunu da Laz müziğinin zenginliğinin bir belirtisi olarak kabul etmek zorundayız.

Konu Başlıkları





Polifoni & Çalgılar

Polifoni:
Gürcistan'da yaşayan Lazlar, Rus ve Gürcü müziklerinin pratiği dolayısıyla polifoniye(çok sesli müziğe) alışmışlar. Bugün artık Laz şarkılarınıda doğal olarak çok sesli şekilde söylüyorlar.
Türkiyede yaşayan Lazlar ise büyük çoğunluğu ancak monodiyi(tek sesli müziği) çalar, söyler. Türkiyede yaptığımız denemeye göre, batı tipi akorlar pek Lazların hoşuna gitmez, ama ''Laz tipi akoru'' yaratmanın mümkün olduğunu tespit ettik.

Çalgılar:
Geleneksel Laz şarkıları, geleneksel Laz çalgıları ile eşlik olur: Tulum ile kemençe. Bazı ünlü Laz şarkıcıları bugün bağlamayı kullanmaya başladılar. Dinleyicilerinin bir kısmı bunu sever, bir kısmı pek beğenmez. Hatta bağlama sesinin Laz müziğini bozduğunu söyleyenlerede rastladık. Ne zurnanın ne de davulun Laz müziğinde yeri olduğunu da bütün Lazlar tek bir adam gibi belirtmektedirler.

Laz Şarkıları Kitabından bir örneks.89) Avla-süani cuneli (Ardeşen)




Avla-süani cuneli,
Öepri megipinare.
Si golvali uoxi,
Ma ceüegipinare.

Ela, komemaoni,
Wulutina orûaşa.
Ukaçxe pişmanare,
Omweli unüarûaşa.




halkların kardeşliyi için çorbada bizimde tuzumuz bulunsun....saygılar...

__________________
na gihi dileta denge dile mi.......